Gevangenis bewaarder Koepel Haarlem

“Gaat u maar zitten het is niet voor levenslang”

Antonius Albertus Bernardus Wijsman 02-09-1882 / 01-06-1970
een gevleugelde uitspraak als hij buiten zijn werk een stoel aan bood.

Voor Toon heb ik bewondering gekregen, er werd altijd positief over hem gesproken. Zijn oudste zoon (mijn opa) heeft hij erkend. Waar wat geheimzinnigheid om is. Hij heeft geen enkel verschil gemaakt tussen zijn kinderen en heeft mijn opa alle gelegenheid gegeven om door allerlei opleidingen zich te ontwikkelen. Hier kom ik terug in een ander verhaal.

Toon Wijsman

Toon is geboren op 2 september 1882 in de Frans Halsstraat 81 Amsterdam
Zoon van:
Johannes Bernardus Bartholomeus Wijsman en
Wilhelmina Cornelia Henriëtta Maria Tweehuijzen

Gedoopt in de Westerkerk op 24 september 1882

Toon woonde bij zijn ouders op de Frans Halsstraat 81,
Frans Halsstraat 110, Ruysdaelkade 145, Gerard Doustraat 10 en Gerard Doustraat 160, van der Helstraat 37.

Eind 1901 werd Toon opgeroepen voor de militaire dienst voor de loting van 1902. Bij de inschrijving staat dat hij broederdienst, omdat hij al 2 oudere broers heeft, Gerhard en Johan. Als beroep staat werkman.
Door loting is hij toch tot den dienst aangewezen om zijn dienstplicht te vervullen. Van 10-03-1902 tot 25-07-1903 is hij ingedeeld bij de Jagers en Grenadiers in de Oranje kazerne in Den Haag.
Van 09-09-1907 tot 26-09-1907 komt hij op voor herhaling.

10 April 1907 trouwde Toon met Anna

Antonius Albertus Bernardus Wijsman trouwde op 10 april 1907 met Anna Geertruida Maria Smeels geboren op 7 september 1881 in ’s-Hertogenbosch. komt uit Amersfoort en is dienstbode in Amsterdam.

Hier is wat vreemds aan de hand, bij het huwelijk werd de zoon van Anna erkend. Geboren op 21 januari 1907 als Antonius Albertus Bernardus Smeels.
Zelfs hun trouwdag werd gevierd alsof ze een jaar eerder waren getrouwd.
Hier kom ik terug in een ander verhaal.

Familieboekje 10 april 1907 trouwde Toon met Anna Geertruida Marie Smeels

Sollicitatie naar bewaarder in de strafgevangenis

Anton is pakhuisknecht in Amsterdam als hij eind 1906 solliciteert op de functie van bewaarder in de koepel strafgevangenis in Haarlem.
Hij wordt aangenomen en gaat om maandag 15 april 1907 beginnen met zijn werk in Haarlem. 5 Dagen eerder is hij in Amsterdam getrouwd met Anna Smeels.

In verband met Uwe sollicitatie naar de betrekking van bewaarder nodig ik U uit op Vrijdag 14 December e.k. (eerst komende) des voormiddag te 10 ure bij mij aan te melden ten zijnde door het College van Regenten op Uw verzoek te worden gehoord en geneeskundig te worden onderzocht. Gaarne verneem ik per ommegaande of U aan deze oproeping gevolg zult geven.
De Directeur Koderitsch
Toon rechts achter de directeur

Anton woont met zijn gezin op diverse adressen in Haarlem. Bij zijn betrekking hoort ook een dienstwoning. In de eerste jaren is die nog niet beschikbaar waardoor hij een extra toelage krijgt om een woning te huren.
Als er eenmaal een dienstwoning beschikbaar is verhuist hij regelmatig van dienstwoning welke allemaal rond de koepelgevangenis zijn gebouwd.
24-04-1907  Oostvest 4; dienstwoning
14-11-1907 Haarlemmerliedestraat 40 zwart; 
28-10-1910 weer naar de Oostvest 4, dienstwonong
07-07-1914 Oosterstraat 14 rood. dienstwoning
04-10-1918 Oostvest 18. dienstwoning 
1939 Harmenjansweg 1 rood.

In Haarlem werden nog 3 kinderen geboren waarvan er één levenloos is geboren

Kinderen;
Antonius Albertus Bernardus 21 januari 1907 Amsterdam
Johannes Jacobus Bartholomeus Hendrikus 20 december 1908
Frederika Hermance Wilhelmina Johanna 26 september 1913
levenloze zoon 9 augustus 1923

Gezin van Toon
vlnr Jan, vader Toon, Tonni, oma Tweehuizen, Riek, moeder Anna

BESLUIT: per 1 september 1908 in vaste dienst

Na 1 jaar en 5 maanden benoeming tot bewaarder, hij was, thans tijdelijk als zodanig in dienst

BESLUIT: te benoemen tot bewaarder 2de rang

groepsfoto, datum op foto 15 april 1930 (precies 23 jaar in bewaarder)
onderste foto 6 juni 1935

Wij Wilhemina, bij gratie Gods, Koningin der Nederlanden, Prinses van Oranje- Nassau, enz., enz., enz.

In augustus 1937 werd in voordracht van de minister van Justitie Anton voorgedragen voor de order van de Oranje Nassau in Brons. Dit omdat hij 30 in dienst was als bewaarder in de strafgevangenis de Koepel in Haarlem.

’40-’45

Toon was tijdens de inval en de bezetting nog steeds bewaarder inmiddels eerste klasse. Plichtsgetrouw bleef hij zijn werk uitvoeren.
Met de bezetter had Toon niet veel op. Hielp zijn zoon met onderduiken om aan de arbeitseinsatz te ontkomen.
De gevangen veranderen van de ouderwetse bajesklant naar vastgezet door de Duitsers. Om hier niet meer deel van uit te maken is hij per 1 september 1943 met vervroegd pensioen gegaan op 61 jarige leeftijd. Hij kreeg een invaliditeitspensioen wegens gebreken. Of dit werkelijk zo was of een excuus is de vraag. Zeker omdat hij na de bevrijding zijn werk weer oppakte.

Toon zijn pensioenbewijs. Het kranten artikel wat hij heeft bijgevoegd gaat over zijn “bevroren pensioen geld”.

Wel is naar de bevrijding door Justitie gevraagd om zijn beroep weer oppakken te pakken om politieke gevangenen te bewaken door betrouwbaar personeel. Dit heeft Toon gedaan.
Dit gaf hem extra bijverdiensten, alleen werd er gelijktijdig zijn pensioen tegoeden bevroren door het ABP (voor iedereen om te kunnen controleren of dit rechtmatig verkregen was). Uiteindelijk hield hij er minder aan over. Een tweede verzoek om in te vallen heeft hij beleeft afgewezen met de mededeling dat ze dood konden vallen!

Aantekening op zijn persoonsbewijs om zijn bevroren geld om te wisselen.
ingeleverd vijf biljetten à f 100.- INCASSO BANK gevestigd te Amsterdam kantoor HAARLEM

Zijn gepensioneerde leven

Ik heb zelf mijn overgrootvader niet heel bewust mee gemaakt. Enkele herinneringen zijn er nog wel. Maar dan vooral over het verzorgingshuis waar hij woonde met uitzicht. Er is nog wel een leuke foto met de 4 generaties Wijsman naast elkaar.

vlnr Franciscus Antonius (Frans 0 jaar), Adrianus Wilhelmus Johannes (Ad 25 jaar),
Antonius Albertus Bernardus (Ton 59 jaar), Antonius Albertus Bernardus (Toon 80 jaar)
foto 30 jarig huwelijk van Antonius Albertus Bernardus en Anna Maria Vollaerts 5-7-1963

Mijn vader en tantes vertelde over hun opa, als ze samen in Haarlem door de stad of het park liepen dat hij dan regelmatig aangesproken werd, Hallo meneer Wijsman, hoe is het met u. Er was dan altijd wel een vriendelijk gesprekje over hoe het nu gaat. Hij vertelde dan aan zijn kleinkinderen dat het iemand van zijn werk was. Zij begrepen dan ook wel dat dat ex gedetineerde waren.

Zo schreef mijn opa in een voordracht op rijm voor het 50 jarig huwelijk voor zijn ouders en twee keer refereerde hij aan het beroep van zijn vader, gevangenisbewaarder:

Met dat al was opa nog steeds bij de expeditie
Maar voelde eigenlijk meer voor een baan bij de justitie
Hij was voor geen kwaje risico’s bang
En werd in Haarlem cipier, tweede rang
En betrekkelijk al heel gauw
Kwam er een streepje meer op zijn mouw
Eerste klas was voortaan zijn kwaliteit
Zowel in rang en mentaliteit
Door directie en collega’s werd opa gerespecteerd
Maar ook door zijn bajesklanten werd hij hoog vereerd
Zijn plicht ging met menslievendheid gepaard
Zo werd opa zelfs in de boevenwereld vermaard”
….
“Intussen ging opa met pensioen
Maar al gauw had justitie opnieuw wat voor hem te doen
Voor bewaking van politieke delinquenten
Dat leverde heel wat extra centen
Maar toen zat de belasting te azen
Op die extra verdiensten en nam opa te grazen
Dat overkwam opa geen tweede keer
En toen ze hem opriepen nog eens weer
Om als bewaarder in te vallen
Toe verklaarde hij, dat ze dood konden vallen”

Toon bleef tot op hoge leeftijd met het openbaar vervoer reizen.

Overleden zijn vrouw 84 jaar. Anna Geertruida Maria Smeels 07-10-1881 / 27-12-1965
58 jaar getrouwd

Overleden 87 jaar. Antonius Albertus Bernardus Wijsman 02-09-1882 / 01-06-1970

3 gedachten over “Gevangenis bewaarder Koepel Haarlem”

  1. Wat leuk zeg ! Heeft u misschien namen bij de groepsfoto s? De opa van mijn vader : Jan Pieter van Oosterhout
    is in dezelfde periode werkzaam geweest als hoofd gevangenbewaarder. Wellicht staat hij ook nog op de foto ?

    1. Nee, ik heb geen namen. Het zou de gene zijn die zit op de groepsfoto met pet op. Ik zie wel in de adresboeken van Haarlem dat hij in een dienstwoning aan de Harmenjansweg 20 heeft gewoond. Vanaf 1902 tot 1929 is hij bewaarder, vanaf 1929 hoofdbewaarder. 1931 laatste vermelding als hoofdbewaarder.
      In 1934 heeft hij een ander adres Bakenessergracht 20, (gepensioneerd leeftijd +/-67).

  2. Ook mijn opa is gevangenbewaarder geweest in Haarlem. Zijn naam is Siert van den Berg (ik ben zijn naamgenoot) en hij is geboren in Kloosterveen (bij Assen) op 29 juli 1895. Hij was voor een groot gedeelte van zijn werkzame leven schoenmaker. Samen met zijn vrouw woonde en werkte hij in Assen, ze kregen 6 zonen, die tot ergernis van hun vader geen van allen de schoenmakerij wilden overnemen. Ergens tussen 1942 en 1943 geeft hij er de brui aan en wordt dan in eerste instantie “hulp gevangenbewaarder” in Assen. Maar, of nog in de oorlog, of net erna wordt hij overgeplaatst(?) naar Haarlem. Daar krijgt hij en zijn familie een huis toegewezen in de Harmenjansweg 14. Daar woonde hij in ieder geval in december 1946, tot aan zijn pensionering in ca. 1960. Grote kans dus dat hij Toon gekend heeft. Als kind kwam ik af en toe in Haarlem bij mijn opa en oma logeren. Vanuit mijn logeerkamertje op de eerste verdieping van het huis kon ik de gevangenen, die “gelucht” werden zien ijsberen in de met ijzeren stangen overdekte buitenruimtes tegen de gevangenismuur. Tegen een uur of twaalf mocht ik soms met mijn oma mee om een lunchpakketje af te leveren bij mijn opa als hij dienst had. Ik herinner me het geluid van de rinkelende sleutelbossen, de ijzeren deuren en dan het echoënde geluid binnen de enorme hal.
    Mijn opa en oma hadden een tuin die grensde aan de gevangenismuur. Daar hield mijn opa kanaries. Op zekere dag heeft hij zelf alle kooien opengezet, zodat de kanaries konden ontsnappen. Hij kon er blijkbaar niet mee leven om ook nog eens vogels gevangen te houden. Na zijn pensionering is hij weer terug verhuisd naar Assen, waar hij in 1970 is verleden.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *