Gevangenis bewaarder Koepel Haarlem

“Gaat u maar zitten het is niet voor levenslang”

Antonius Albertus Bernardus Wijsman 02-09-1882 / 01-06-1970
een gevleugelde uitspraak als hij buiten zijn werk een stoel aan bood.

Voor Toon heb ik bewondering gekregen, er werd altijd positief over hem gesproken. Zijn oudste zoon (mijn opa) heeft hij erkend. Waar wat geheimzinnigheid om is. Hij heeft geen enkel verschil gemaakt tussen zijn kinderen en heeft mijn opa alle gelegenheid gegeven om door allerlei opleidingen zich te ontwikkelen. Hier kom ik terug in een ander verhaal.

Toon Wijsman

Toon is geboren op 2 september 1882 in de Frans Halsstraat 81 Amsterdam
Zoon van:
Johannes Bernardus Bartholomeus Wijsman en
Wilhelmina Cornelia Henriëtta Maria Tweehuijzen

Gedoopt in de Westerkerk op 24 september 1882

Toon woonde bij zijn ouders op de Frans Halsstraat 81,
Frans Halsstraat 110, Ruysdaelkade 145, Gerard Doustraat 10 en Gerard Doustraat 160, van der Helstraat 37.

Eind 1901 werd Toon opgeroepen voor de militaire dienst voor de loting van 1902. Bij de inschrijving staat dat hij broederdienst, omdat hij al 2 oudere broers heeft, Gerhard en Johan. Als beroep staat werkman.
Door loting is hij toch tot den dienst aangewezen om zijn dienstplicht te vervullen. Van 10-03-1902 tot 25-07-1903 is hij ingedeeld bij de Jagers en Grenadiers in de Oranje kazerne in Den Haag.
Van 09-09-1907 tot 26-09-1907 komt hij op voor herhaling.

10 April 1907 trouwde Toon met Anna

Antonius Albertus Bernardus Wijsman trouwde op 10 april 1907 met Anna Geertruida Maria Smeels geboren op 7 september 1881 in ’s-Hertogenbosch. komt uit Amersfoort en is dienstbode in Amsterdam.

Hier is wat vreemds aan de hand, bij het huwelijk werd de zoon van Anna erkend. Geboren op 21 januari 1907 als Antonius Albertus Bernardus Smeels.
Zelfs hun trouwdag werd gevierd alsof ze een jaar eerder waren getrouwd.
Hier kom ik terug in een ander verhaal.

Familieboekje 10 april 1907 trouwde Toon met Anna Geertruida Marie Smeels

Sollicitatie naar bewaarder in de strafgevangenis

Anton is pakhuisknecht in Amsterdam als hij eind 1906 solliciteert op de functie van bewaarder in de koepel strafgevangenis in Haarlem.
Hij wordt aangenomen en gaat om maandag 15 april 1907 beginnen met zijn werk in Haarlem. 5 Dagen eerder is hij in Amsterdam getrouwd met Anna Smeels.

In verband met Uwe sollicitatie naar de betrekking van bewaarder nodig ik U uit op Vrijdag 14 December e.k. (eerst komende) des voormiddag te 10 ure bij mij aan te melden ten zijnde door het College van Regenten op Uw verzoek te worden gehoord en geneeskundig te worden onderzocht. Gaarne verneem ik per ommegaande of U aan deze oproeping gevolg zult geven.
De Directeur Koderitsch
Toon rechts achter de directeur

Anton woont met zijn gezin op diverse adressen in Haarlem. Bij zijn betrekking hoort ook een dienstwoning. In de eerste jaren is die nog niet beschikbaar waardoor hij een extra toelage krijgt om een woning te huren.
Als er eenmaal een dienstwoning beschikbaar is verhuist hij regelmatig van dienstwoning welke allemaal rond de koepelgevangenis zijn gebouwd.
24-04-1907  Oostvest 4; dienstwoning
14-11-1907 Haarlemmerliedestraat 40 zwart; 
28-10-1910 weer naar de Oostvest 4, dienstwonong
07-07-1914 Oosterstraat 14 rood. dienstwoning
04-10-1918 Oostvest 18. dienstwoning 
1939 Harmenjansweg 1 rood.

In Haarlem werden nog 3 kinderen geboren waarvan er één levenloos is geboren

Kinderen;
Antonius Albertus Bernardus 21 januari 1907 Amsterdam
Johannes Jacobus Bartholomeus Hendrikus 20 december 1908
Frederika Hermance Wilhelmina Johanna 26 september 1913
levenloze zoon 9 augustus 1923

Gezin van Toon
vlnr Jan, vader Toon, Tonni, oma Tweehuizen, Riek, moeder Anna

BESLUIT: per 1 september 1908 in vaste dienst

Na 1 jaar en 5 maanden benoeming tot bewaarder, hij was, thans tijdelijk als zodanig in dienst

BESLUIT: te benoemen tot bewaarder 2de rang

groepsfoto, datum op foto 15 april 1930 (precies 23 jaar in bewaarder)
onderste foto 6 juni 1935

Wij Wilhemina, bij gratie Gods, Koningin der Nederlanden, Prinses van Oranje- Nassau, enz., enz., enz.

In augustus 1937 werd in voordracht van de minister van Justitie Anton voorgedragen voor de order van de Oranje Nassau in Brons. Dit omdat hij 30 in dienst was als bewaarder in de strafgevangenis de Koepel in Haarlem.

’40-’45

Toon was tijdens de inval en de bezetting nog steeds bewaarder inmiddels eerste klasse. Plichtsgetrouw bleef hij zijn werk uitvoeren.
Met de bezetter had Toon niet veel op. Hielp zijn zoon met onderduiken om aan de arbeitseinsatz te ontkomen.
De gevangen veranderen van de ouderwetse bajesklant naar vastgezet door de Duitsers. Om hier niet meer deel van uit te maken is hij per 1 september 1943 met vervroegd pensioen gegaan op 61 jarige leeftijd. Hij kreeg een invaliditeitspensioen wegens gebreken. Of dit werkelijk zo was of een excuus is de vraag. Zeker omdat hij na de bevrijding zijn werk weer oppakte.

Toon zijn pensioenbewijs. Het kranten artikel wat hij heeft bijgevoegd gaat over zijn “bevroren pensioen geld”.

Wel is naar de bevrijding door Justitie gevraagd om zijn beroep weer oppakken te pakken om politieke gevangenen te bewaken door betrouwbaar personeel. Dit heeft Toon gedaan.
Dit gaf hem extra bijverdiensten, alleen werd er gelijktijdig zijn pensioen tegoeden bevroren door het ABP (voor iedereen om te kunnen controleren of dit rechtmatig verkregen was). Uiteindelijk hield hij er minder aan over. Een tweede verzoek om in te vallen heeft hij beleeft afgewezen met de mededeling dat ze dood konden vallen!

Aantekening op zijn persoonsbewijs om zijn bevroren geld om te wisselen.
ingeleverd vijf biljetten à f 100.- INCASSO BANK gevestigd te Amsterdam kantoor HAARLEM

Zijn gepensioneerde leven

Ik heb zelf mijn overgrootvader niet heel bewust mee gemaakt. Enkele herinneringen zijn er nog wel. Maar dan vooral over het verzorgingshuis waar hij woonde met uitzicht. Er is nog wel een leuke foto met de 4 generaties Wijsman naast elkaar.

vlnr Franciscus Antonius (Frans 0 jaar), Adrianus Wilhelmus Johannes (Ad 25 jaar),
Antonius Albertus Bernardus (Ton 59 jaar), Antonius Albertus Bernardus (Toon 80 jaar)
foto 30 jarig huwelijk van Antonius Albertus Bernardus en Anna Maria Vollaerts 5-7-1963

Mijn vader en tantes vertelde over hun opa, als ze samen in Haarlem door de stad of het park liepen dat hij dan regelmatig aangesproken werd, Hallo meneer Wijsman, hoe is het met u. Er was dan altijd wel een vriendelijk gesprekje over hoe het nu gaat. Hij vertelde dan aan zijn kleinkinderen dat het iemand van zijn werk was. Zij begrepen dan ook wel dat dat ex gedetineerde waren.

Zo schreef mijn opa in een voordracht op rijm voor het 50 jarig huwelijk voor zijn ouders en twee keer refereerde hij aan het beroep van zijn vader, gevangenisbewaarder:

Met dat al was opa nog steeds bij de expeditie
Maar voelde eigenlijk meer voor een baan bij de justitie
Hij was voor geen kwaje risico’s bang
En werd in Haarlem cipier, tweede rang
En betrekkelijk al heel gauw
Kwam er een streepje meer op zijn mouw
Eerste klas was voortaan zijn kwaliteit
Zowel in rang en mentaliteit
Door directie en collega’s werd opa gerespecteerd
Maar ook door zijn bajesklanten werd hij hoog vereerd
Zijn plicht ging met menslievendheid gepaard
Zo werd opa zelfs in de boevenwereld vermaard”
….
“Intussen ging opa met pensioen
Maar al gauw had justitie opnieuw wat voor hem te doen
Voor bewaking van politieke delinquenten
Dat leverde heel wat extra centen
Maar toen zat de belasting te azen
Op die extra verdiensten en nam opa te grazen
Dat overkwam opa geen tweede keer
En toen ze hem opriepen nog eens weer
Om als bewaarder in te vallen
Toe verklaarde hij, dat ze dood konden vallen”

Toon bleef tot op hoge leeftijd met het openbaar vervoer reizen.

Overleden zijn vrouw 84 jaar. Anna Geertruida Maria Smeels 07-10-1881 / 27-12-1965
58 jaar getrouwd

Overleden 87 jaar. Antonius Albertus Bernardus Wijsman 02-09-1882 / 01-06-1970

2000 Rupiah = € 00.14

Renée en Pieter samen een eigen bankbiljet

Zowel Renée als Pieter hebben elk een Indonesisch bankbiljet van 1000 (Seribu) Rupiah welke verbonden is aan hun familiegeschiedenis in het voormalig Nederlands Indië.
Op de biljetten staan Pattimura en Tjut Meutia afgebeeld. Dit zijn voor de Indonesiërs vrijheidsstrijders en helden van Indonesië.
Voor Renée en Pieter zijn dit de verantwoordelijke voor de moord op familieleden van hun voorouders.

Pieter zijn voorouders waarvan een broer
Johannus Rudolphus van den Berg
met zijn gezin is om het leven is gebracht

17 mei 1817 werd Johannus Rudolphus van de Berg resident van Saparoea met zijn gezin om het leven gebracht.

Batavia onder Engels gezag

Wat vooraf ging:
Na de bezetting van Nederland door de Fransen werd in 19 januari 1795 de Bataafse Republiek uitgeroepen. Dit betekende gelijk dat Indië ook onder Frans gezag kwam te staan.
De vader van Johannes, Johannes Gerardus van den Berg, aangesteld als resident van de sultan van Jogjakarta en 1ste resident van Soerakarta. Keerde in 1806 zeer gefortuneerde terug in vader Nederland.
Terug in Nederland neemt de vader van Johannes als Oranjegezinde met vier ander contact op met prins Willen Frederik van Oranje-Nassau, de latere koning Willem I, om met een geheim plan om met behulp van de Engelsen Java en Indië weer onder Nederlands gezag te plaatsen.
Door tegenslagen, tegen gehouden door de Franse Douane, bedorven Duitse rijnwijn (gift van de prins, om bij te dragen in de kosten), opgebracht door de Engelse Marine, tegen werking door de Engelsen, met de koop van een Brik (zeilschip) onderhoudskosten, 40 koppige bemanning, liepen de kosten zo hoog op dat de vader van Johannus van de tocht afzag en zijn aandeel verkocht. Daar in tegen ging zijn schoonzoon Robbert Christiaan Nicolai d’Abo en dochter Anna Louise van den Berg wel mee.
Wonderwel lukte het de delegatie om Java met behulp van de Engelsen weer onder Nederlands gezag te krijgen.

Door de loyaliteit van zijn vader werd Johannus Rudolphus van den Berg bij Koninklijk Besluit van 9 februari 1815 benoemd tot ambtenaar der derde klasse voor de dienst in Oost-Indië.
Bij aankomst in Batavia 8 augustus 1816 werd het al gauw duidelijk dat hij promotie had gemaakt als resident van Saparoea waar hij op 15 maart 1817 aankwam.

Enkele dagen daarvoor was er een commissie op Saparoea geweest met de mededeling dan het 400 tellende Ambonezen Corps opgeheven zou worden ivm geld gebrek. Wat niet in goede aarde viel omdat hun broodwinning en aanzien wegviel.
Bij het aantreden van Johannes trok hij de touwtjes behoorlijk aan. Onderwijs moest voortaan door de inlanders zelf verzorgt en betaald worden, wat voorheen dominees verzorgden. Straffen werden verkeerd gegeven. Hierdoor raakte de bevolking zo in onmin en beraamde een aanval op het gezag.

Fort Duurstede

Sergeant-majoor Thomas Matulesia nam de leiding en bestormde op 16 mei 1817 de resident Johannus Rudolphus van den Berg. Samen met zijn vrouw en kinderen vlucht Johannus het naastgelegen fort Duurstede binnen. De bewaking van 19 man was slecht bewapend en was geen partij voor de aanvallers. Rond 3 uur ’s middags viel het fort en werd iedereen de soldaten de regent Johannus Rudolphus van den Berg zijn vrouw Johanna Christina Umbgrove, zijn kinderen Johannes Gerardus en Johannes Rudolph werd vermoord.

Jean Lubbert van den Berg

Eén overlevende de oudste zoon Jean Lubbert van den Berg 5 jaar oud wist zich zwaar gewond te verstoppen in een holle boom waar hij later gevonden zou worden door Salomon Pattiwaël een oud bediende van de resident. Het kind werd in het oerwoud verstopt en later aan de Nederlandse terug gegeven.
Jean Lubbert van den Berg voegde later bij zijn achternaam “van Saparoea” toe als nagedachtenis aan de enige overlevende van de aanval.
Zijn memories schreef hij op DE TRAGEDIE OP HET EILAND SAPAROEA IN HET JAAR 1817 TIJDENS DEN OPSTAND IN DE MOLUKKEN

Sergeant-majoor Thomas Matulesia later bekend geworden onder de naam Pattimura Muda (Jonge Grootmoedige Bevelhebber),  Pattimura en Kapitan Pattimura.
Pattimura werd in 1973 door de Indonesische regering aangewezen tot nationale held.
De inlanders werden verslagen en Pattimura werd op 12 november 1817 gevangen genomen. Op 16 december 1817 werd hij opgehangen.

Pieter is verwant via Tegelberg, d’Abo en van den Berg.
Van zijn bet-bet-betovergrootmoeder Anna Louise van den Berg haar broer en gezin.


Renée haar voorouders waarvan een broer
 sergeant Petrus Antonius Augustinus Vollaerts
is gesneuveld

Petrus Antonius Augustinus Vollaerts meld zich vrijwillig aan voor het Indisch Leger. Hij sneuvelt en dat heeft gevolgen voor de geschiedenis van Atjeh.

Peter, 19 jaar, meld zich vrijwillig in Haarlem bij het wervingskantoor op 21-08-1895. Voor 6 jaar als soldaat bij het Koloniale troepen zowel binnen en buiten Europa. Welke hij aangaat op 22-08-1895 met 300 gulden handgeld.

Op 22 augustus 1895 meld Peter zich in Harderwijk bij het werfdepot als vrijwilliger voor het koloniale troepen in Indië als soldaat voor een periode van 6 jaar. 
Na een korte opleiding van anderhalf maand in de basis training gaat Peter op 5 oktober 1985 met de trein naar Amsterdam om daar naar de Oost te vertrekken. 

SS Prins Hendrik. 11 november 1895 in Batavia aangekomen

Na zijn 6 contactjaren blijft Peter in Dienst en wordt aangesteld als Sergeant voor 1 jaar en 2 jaar. 

22 Augustus 1903 geëngageerd voor een jaar als Sergeant en op 22 september 1904 voor 2 jaar

Welke gevechtshandeling heeft uitgevoerd wordt in zijn stamboek vreemd genoeg niks geschreven. Het kan zijn dat hij andere taken had. Of dat zijn patrouilles niet vermeld werden. In ieder geval is zijn laatste handeling waar hij bij is gesneuveld wel beschreven in het boek Atjeh van 
H.C. Zengraaf zie hieronder.

Dit drama ontwikkelde zich aldus:
Den 26sten Januari 1905 bivakkeerde eene patrouille onder sergeant Vollaerts, met 16 bajonetten, in de meunasa van Meurandeh Paja, oostelijk van Lho Soekon. De troep had alle veiligheidsmaatregelen verwaarloosd; men liet een aantal gewapende Atjehers die voorgaven, vruchten en kippen te willen verkoopen, binnen den pagger; een paar hunner mochten zelfs de trap beklimmen naar boven, waar de commandant een boek lag te lezen.
Plotseling werd door een Atjeher het signaal gegeven voor den overval; de geheele troep werd met het blanke wapen afgemaakt, de sergeant was de eerste. Van de 17 militairen werden er 16 gedood, slechts I Inlandsch fuselier wist te ontsnappen en vluchtte door de kampong.

Swart joeg met eene patrouille in den gemeensten marsch naar Meurandeh Paja, en hij vond er de 16 lijken, afschuwelijk toegetakeld; het lijk van den sergeant lag boven in de meunasa, het boek naast zich.
De meeste dooden hadden den traditioneelen kap in den hals bij den linkerschouder, de „coup de maitre” van den Atjeher als hij ongehinderd de klewang kan zwaaien. Hij kan niet schermen zooals de marechaussee, doch in dien eenen klap, die bij mannen van wapenen bekend is als „houw bovenop”, is hij een meester, en hij brengt hem toe met zooveel elan dat het wapen langs de linkerzijde van den hals tot diep in de borstholte doordringt en de getroffene meestal in een minuut of tien doodbloedt. De marechaussee doet met de klewang heel wat meer dan de enkele ,,houw bovenop”

Massagraf van Petrus Antonius Augustinus Vollaerts

Zoo vond Swart de 16 lijken, en hij liet ze begraven in een massagraf; daarna begon onmiddellijk het onderzoek naar de aanleggers van den overval. Allerlei verklaringen wezen in de richting van den oeleebalang tjoet van Boeah die het plan zou hebben opgemaakt, doch ook T. Tjhi Toenong werd als aanlegger genoemd. De hemel mag weten wat er juist was is verklaringen van menschen die onder den druk konden staan van iemand die graag zag dat T. Tjhi Toenong uit de streek verdween: diens halfbroer de oeleebalang van Keureutoe.

T. Tjhi Toenong werd opgepakt en terecht gesteld. De dag voor zijn executie bezocht zijn vrouw Tjoet Nja Meuthia en zijn 5 jarig zoontje hem. Hij droeg aan zijn vrouw op om na zijn dood te trouwen en met Pang Nanggru en de strijd voort te zetten. Er volgde 5 jaar een heftige strijd waar nog eens duizenden doden vielen. Ze vluchtte de jungle in. Daar werd ze uiteindelijk na een klopjacht overmeestert en dood geschoten.

Renée is verwant via Wijsman, Vollaerts
Van haar betovergrootvader Augustinus Leonardus Vollaerts zijn broer.